چشم انداز باستان شناسی ساسانی، منظره ای از یک پادشاهی

به وطن اصلی پارس خوش آمدید. منطقه ای که زمانی یکی از قدرت های پیشرو جهان بر قلمرویی حکومت می کرد که از آستانه اروپا تا آستانه چین گسترش می یافت. استان فارس، واقع در مرکز ایران، در طول ۴۰۰ سال محل سکونت سلسله ساسانیان، آخرین پادشاهی امپراتوری ایران قبل از اسلام بود. این دوران گواه اوج تمدن ایرانی بود و امپراتوری ساسانی با شکوه ترین میراث را با فاصله از خود به یادگار گذاشت. سلسله ساسانی با الهام از «شاهنامه» افسانه ای شاعر پارسی گوی فردوسی، به راستی هویت ایرانی را شکل داده است.

هشت مکان باستانی ارزشمند

این منطقه وسیع که در میان قله‌های بلند رشته‌کوه زاگرس گرفتار شده است، توسط اولین پادشاه ساسانی، اردشیر اول، که او را از نوادگان و سلطنت خود را پیرو شاهنشاهان بزرگ هخامنشی می‌دانست، برای تأسیس پایتخت سلسله خود برگزیده است. «پادشاه شاهان» و پس از او، پسرش، ولیعهد شاپور اول، بسیاری از کاخ‌ها، بناهای مستحکم، شهرهای بدیع و نقش برجسته‌های صخره‌ای برجسته را به یادگار گذاشته‌اند تا شکوه سلطنت خود را به یاد آورند. کمتر از هشت محوطه در سه منطقه مختلف از این سرزمین تاریخی توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی تحت عنوان «منظر باستانی ساسانی منطقه فارس» به رسمیت شناخته شده است. این بر اهمیت معماری ساسانی، جنبه های بدیع و تأثیر طولانی مدت آن تأکید می کند.

شهر باشکوه بیشاپور

بقایای شهر وسیع بیشاپور یکی از نقاط برجسته منطقه است که در کنار جاده شاه باستانی ایستاده است. در زمان سلطنت شاپور کبیر، بین سالهای ۲۴۱ تا ۲۷۲ عصر ما، این شهر شاهی یکی از بزرگترین شهرهای امپراتوری ایران بود. این پایتخت باشکوه به دستور پسر اردشیر به منظور ارج نهادن به پیروزی او بر سرسخت ترین رقیبش: امپراتور روم والرین، صادر شد. اعتقاد بر این است که زندانیان رومی آن را ساخته اند. به هر حال، بقایای این شهر باشکوه در واقع ترکیبی بی نظیر از طرح های معماری ایرانی و رومی، همراه با مهندسی نابغه ساسانی را به نمایش می گذارد.

آخرین پادشاهان زرتشتی ایران

معبد خیره کننده آناهیتا که در قلب مجموعه کاخ بیشاپور به خوبی حفظ شده است، به ما یادآوری می کند که پادشاهان ساسانی معتقدان زرتشتی بودند. این ایمان باستانی، یکی از قدیمی‌ترین ادیان توحیدی جهان که همچنان فعال است، در ایران باستان مرکزیت داشت. معبد آناهیتا که به الهه آب تقدیم شده است، نمونه بارز شور مذهبی امپراتوران ایرانی، قبل از فتح ایران توسط مسلمانان است. اولین پادشاه ساسانی به الهه آناهیتا که پدربزرگ خود کشیش برجسته ای بود ارادت خاصی داشت. بنابر این، معابد دیگری را می‌توان در کاخ سروستان و نیز شهر (گور) و کاخ اردشیر، بدون اشاره به قلعه وقف‌شده قلعه دختر یافت.

بازدید از تاج و تخت شاهنشاهی در کاخ اردشیر

در واقع، اردشیر برخی از بزرگ‌ترین آثار سلسله ساسانی را نیز خلق کرده است. کاخی که به نام او نامگذاری شده است بیش از ۱۸۰۰ سال پیش از زمین بیرون آمده است و از این رو یکی از نخستین نمونه‌های طرح‌های ساسانی است که مصالح و دانش بومی را ادغام می‌کند. کاخ اردشیر با تزیینات فراوان پذیرای مهمانان معتبری از سراسر منطقه بود که برای ادای احترام به تاج و تخت شاهنشاهی به اینجا آمده بودند. قرن‌ها بعد، بقایای آن نویسنده بریتانیایی و جهانگرد رابرت بایرون و همچنین باستان‌شناس و کاشف فرانسوی جین دیولافوی را مجذوب خود کرده است، زیرا امروزه نیز به بیان عظمت امپراتوری ساسانی ادامه می‌دهد.

شهر کاملا متحدالمرکز اردشیر

کاخ سه طبقه قلعه دختر که در همین دوره ساخته شد نمونه دیگری از ویژگی های تکرارشونده این نوع معماری است که بعدها بر معماری اسلامی ایران تأثیر گذاشت. اما شاهکار اردشیر شهر آن است، اردشیر کوره یا شهر گور، مهم‌ترین بنای دشت فیروزآباد: شهری کاملا متحدالمرکز که با استحکامات محصور شده و بر اساس نقشه هندسی دقیق به بیست بخش تقسیم شده است. قدرت سلطنتی که در مرکز شهر قرار داشت، نمادی از حکومت متمرکز قوی مورد نظر اردشیر بود. بقایای تخت نشین، برج سنگی مکعبی شکل که امروزه با افتخار در مرکز شهر اردشیر ایستاده است.

کنده کاری تاریخ در صخره ها

شاهان ساسانی نقش برجسته‌های صخره‌ای بسیاری از خود به جای گذاشته‌اند، زیرا اردشیر در واقع اولین فرمانروای ایرانی بود که سنت سنگ‌تراشی را در ایران گسترش داد. پس از او، بزرگترین پادشاهان ایران دستاوردهای خود را بر روی سنگ‌تراشی‌های چشمگیر به نمایش گذاشته‌اند و در طول تاریخ فتوحات نظامی خود را به یاد می‌آورند و عظمت خود را نیز به نمایش می‌گذارند. در فیروزآباد، دو نقش برجسته صخره‌ای عظیم، مربوط به پیروزی‌ها و سرمایه‌گذاری اردشیر اولین پادشاه ساسانی است، نه چندان دور از نقش برجسته‌های صخره‌ای پسرش که در دره تنگ چوگان به نمایش درآمده است. اما این دومی گوهر دیگری را از صخره‌ها خلق کرده است که در جایی که به نام «غار شاپور» شناخته می‌شود، پنهان شده است: مجسمه‌ای چشمگیر از شاپور بزرگ به ارتفاع هفت متر که تنها از یک بلوک آهکی تراشیده شده، مشرف به دره است. گویی حاکم بزرگ همچنان به دنبال ابدیت به دنبال چیزی بود که زمانی یکی از پادشاهی های جهان بود.