نوروز: جشن سال نو در جاده ابریشم

نوروز آیینی است که قدمت آن حداقل به قرن ششم قبل از میلاد برمی گردد و سال نو و آغاز بهار است. این آیین تاریخی که با نام‌های مختلف نوروز، نوروز، نوروز، نوروز، نوروز یا نوروز شناخته می‌شود، در ۲۱ مارس در بسیاری از کشورهای حاشیه جاده ابریشم از جمله افغانستان، آذربایجان، هند، ایران، عراق، قرقیزستان، قزاقستان، پاکستان، تاجیکستان، برگزار می‌شود. ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان.

نوروز توسط مردمان ادیان و فرهنگ های مختلف در این منطقه وسیع جشن گرفته می شود. برخی از خاستگاه‌های اولیه این جشنواره در آیین زرتشتی نهفته است و یکی از مقدس‌ترین روزهای تقویم زرتشتی باستان است. بازگشت بهار اهمیت معنوی زیادی دارد که نماد پیروزی خیر بر شر و شادی بر غم است. بویژه روح ظهر معروف به راپیثوینا که در ماههای سرد سال توسط روح زمستان به زیرزمین رانده می شد، طبق سنت زرتشتی در ظهر روز نوروز با جشن هایی مورد استقبال قرار گرفت.

نوروز با سنت‌های محلی بسیار متنوعی همراه است، از جمله افسانه جمشید، پادشاهی در اساطیر ایرانی. تا به امروز در ایران جشن‌های نوروزی را گاه به نوروز جمشیدی می‌گویند. بر اساس اسطوره، جمشید را با ارابه ای در هوا می بردند، شاهکاری که رعایای او را چنان شگفت زده کرد که در آن روز جشنی برپا کردند. روایات اساطیری مشابهی در سنت‌های هندی و ترکی وجود دارد، در حالی که افسانه عمو نوروز در کشورهای آسیای مرکزی رایج است.

در طول هزاره گذشته، نوروز توسعه یافته و گسترش یافته است و تأثیرات اجتماعی، مذهبی و فرهنگی جدیدی را در کنار جاده‌های ابریشم در خود جای داده است. تاریخ آن، که در اصل بر اساس شیوه‌های نجومی باستانی محاسبه می‌شد، در سده‌های یازدهم و دوازدهم بارها مورد بازنگری و محاسبه قرار گرفت، زیرا نوروز همچنان به عنوان جشنی با اهمیت اجتماعی در دوران حاکمان و رژیم‌های مختلف ادامه می‌یابد. دانشمندان مشهور مسلمان مانند ابوریحان بیرونی (۹۷۳-۱۰۴۸)، محمود کاشغری (۱۰۰۵-۱۱۰۲) و عمر خیام (۱۱۳۱-۱۰۴۸) از جمله بسیاری از روشنفکرانی هستند که به بررسی تاریخ نوروز پرداختند.

اگرچه سنت ها و آداب و رسوم همراه با جشن نوروز از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، اما ویژگی های وحدت بخش بسیاری وجود دارد. در بیشتر مناطق، آماده‌سازی نمادین آتش و آب قبل از جشنواره انجام می‌شود و رقص‌های آیینی شامل پریدن از روی آتش و نهرها انجام می‌شود. در ایران، این رقص ها در آخرین چهارشنبه قبل از عید نوروز، معروف به چهارشنبه سوری یا چهارشنبه آتاش انجام می شود، در حالی که در آذربایجان، این عمل در چهار چهارشنبه قبل از جشن انجام می شود. در بسیاری از جاها، خانوارها آب خود را در چهارشنبه آخر سال پر می کنند و در قرقیزستان، تمام ظروف خانه باید در شب نوروز پر شود، به این امید که در سال جدید فراوانی به ارمغان بیاورد. دوری از بدبختی همچنین در اکثر مناطق مرسوم است که قبل از شروع جشن‌های نوروزی از گورستان‌ها دیدن کنند و بازدیدکنندگان شمع و نذری به یاد مردگان بیاورند. معمولاً در شب نوروز در قزاقستان دو شمع در درب خانه گذاشته می شود. در آذربایجان در روز دوم نوروز که به نام «روز پدران» معروف است، از مردگان یاد می‌کنند.

در روز عید نوروز، مهمانی فراوان، دیدار اعضای خانواده و دوستان و تبادل هدایا است. طیف گسترده ای از نمایش های فرهنگی و سنت ها نیز برگزار می شود. به کودکان اغلب اسباب بازی های کوچک داده می شود و به طور سنتی با تخم مرغ های رنگارنگ بازی می کنند. خانواده ها و درون جوامع یک وعده غذایی نمادین را به اشتراک می گذارند که اغلب شامل برنج پخته شده و سبزیجات همراه با بسیاری از مواد محلی است. در قرقیزستان، این غذا یک مراسم عمومی است و مناطق مشخصی در شهرها برای تهیه نوروز کججه یا چون کجه، نوعی سوپ که از گوشت گاو درست می شود، در نظر گرفته شده است.

یکی از سنت های رایج، تهیه سفره نوروزی است که روی آن تعدادی اشیاء نمادین قرار می گیرد. در حالی که این سفره ها از منطقه ای به منطقه دیگر کمی متفاوت است، اما رایج ترین ویژگی ها عبارتند از: آب، شمع، غذاهای جوانه سبز (یا سبزه)، یک غذای سنتی که از جوانه گندم له شده، آینه، تخم مرغ و میوه های مختلف درست می شود. این اشیاء نماد پاکی، روشنایی، فراوانی، شادی و باروری برای سال جدید است. در ایران به جدول سفره هفت سین می گویند و هفت شی را نشان می دهد که هر کدام با حرف S شروع می شود. جدول مشابهی در مناطقی از هند تنظیم شده است.

نوروز همچنین فرصتی برای فعالیت‌های فرهنگی سنتی است که آداب و رسوم رایج را با آداب و رسوم محلی ترکیب می‌کند. شعر یکی از ویژگی‌های محبوب جشن‌های نوروزی است و «اشعار نوروزی» در زمان برگزاری جشنواره سروده، منتشر و خوانده می‌شود. موسیقی نیز بسیار مهم است و بسیاری از کشورهایی که نوروز را جشن می گیرند، آهنگ های محلی سنتی خود را به طور خاص برای جشنواره دارند. یکی از نمونه ها آهنگ معروف افغانی “ملا ممد جان” است که گفته می شود سرچشمه آن شهر مزار شریف است اما در ایران و تاجیکستان نیز خوانده می شود. در ازبکستان ترانه های نوروزی توسط خوانندگان سنتی و قصه گوها مانند باشی، شویر و دوستونچی اجرا می شود. به همین ترتیب، در قرقیزستان، رقابت‌هایی بین آکاین‌ها، داستان‌سرایان حماسی یا باردانی که داستان‌های نوروزی را بداهه می‌سازند، برگزار می‌شود. انواع رقص های سنتی در طول جشن اجرا می شود.

جشن های در فضای باز مانند بازی کوپکاری، کشتی و اسب دوانی اغلب برای جشن نوروز در ازبکستان برگزار می شود، و به طور مشابه، در قرقیزستان، اسب سواری سنتی به عنوان بخشی از جشن ها به نمایش گذاشته می شود و جوامع گرد هم می آیند تا از مسابقه اسب دوانی لذت ببرند، Kyz Kuumay. (مسابقه ای که در آن مردان سواره به دنبال زنان می دوند)، انیش (کشتی سواره) و جامبی آتو (تیراندازی از روی اسب). از دیگر سنت های نوروزی می توان به اجرای خیابانی محلی، طناب زدن به نام بند بازی در ایران و ورزش بوز کاشی که در آن اسب سواران برای یافتن شیئی که نشان دهنده سر گوساله است در افغانستان به رقابت می پردازند.

این سنت های سالانه برای استقبال از بهار از نسلی به نسل دیگر در طول هزاره گذشته منتقل شده است، نوروز فرصتی را فراهم می کند که نه تنها از آداب و رسوم فرهنگی کهن و آوازهای سنتی، موسیقی، رقص، آیین ها، غذاها و قصه گویی لذت ببریم. ترویج صلح و همبستگی در شهرها و جوامع و تقویت پیوندهای ریشه‌دار دوستی و مبادله.
با توجه به اهمیت این آیین باستانی، نوروز در سال ۲۰۰۹ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت یونسکو به ثبت رسید و همچنین در سال ۲۰۱۰ مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۲۱ مارس را روز جهانی نوروز اعلام کرد.